Access

M U N D A R I J A

Kirish..........................................................................................................................................6

NAZARIY QSIM

I. BOB  MICROSOFT ACCESSDA MA'LUMOTLAR OMBORINI YARATISH

1.1 Ma`lumotlar ombori...........................................................................................................7

1.2  Ma`lumotlar omborining ob`ektlarini yaratish.............................................................14

1.3 Shakllar yaratish...............................................................................................................19

TEXNOLOGIK QISM

 II. BOB XISOBOTLAR YARATISH

2.1 Xisobotlar yaratish ….….................................................................................................21

2.2 Xisobot ustasisiz xisobot yaratish ………………………………………..................23

2.3 So`rov yaratish usullari. So`rovga saralashni qo`llash.…………..………….........…..25

2.4 O`zgarishlar so`rovini tuzish ……………………………………………..……………26

2.5 Accessning hisobotlar ob’ekti bilan ishlash ……………..…………………………….30

III-BOBIQTISODIY QISM

3.1 Texnik xizmat sarf xarajatlarini hisoblash..........................................................................32

IV-BOB. MEXNAT MUXOFAZASI VA TEXNIKA XAVFSIZLIGI.

4.1 Kompyuter bilan ishlaganda texnika xavfsizligi……..........................................34

4.2Kompyutertexnikasi-nurlanishmanbaivaundanhimoyalanish……………..…….....36

4.3 Elektr xavfsizligi……………………………....…......................…......…........................40

4.5 Yong‘in xavfsizligi……………………………..............……...........................................41

Xulosa.......................................................................................................................................42

Foydalanilgan adabiyotlar........................................................................................................43

Kirish

   Inson  turmush tarzining rivojlanishi yangi yangi kashfiyotlarning yartilishiga sabab bo`lmoqda. Inson yangilik yaratilish jarayonida har xil to`siqlarga duch keladi va shu to`siqlarni yengish jarayonida yangi ixtirolar vujudgal kelaveradi. Lekin hayot tajribalardan ma’lumki, ko`pinch yangi kashfiyot ma’lum bir muommoni hal qilish jarayonida yuzaga keladi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng uning oldida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun, madaniy va ma’naviy yangilanish uchun keng yo’llar ochildi. Mustaqillikning birinchi kunidan boshlab bozor iqtisodiyoti, ishlab chiqarish, zamonaviy texnalogiyani tadbiq etish va jahon iqtisodiy aloqalari tizimiga kirishning eng maqbul yo’llarini qidirish bilan bog’liq bo’lgan muammolarni mustaqil yechishga to’g’ri keladi.

Shu bois respublikaning barcha sohalarini texnik qayta qurollantirish, zamonaviy texnika va texnalogiya bilanta’minlash hamda xalqaro zamonaviy talablarga javob beruvchi telekommunikasiyali va kompyuterli aloqa tizimini rivojlantirish dolzarb masalalardan biri bo’lib qoldi. 1991 – 1994 yillarda O’zbekiston hamdos’tlik davlatlari orasida birinchilardan bo’lib axborotlashning yaxlit davlat siyosatini amalgam oshirishga asos soldi. “Axborotlash haqida”gi, “EHM uchun dastur va ma’lumotlar bazasini huquqiy himoyasi haqidagi”, “Aloqalar haqidagi” qonunlar bilan O’zbekiston Respublikasini 2010 yilgacha axborotlash, qayta qurishning  milliy dasturi va telekommunikasion tarmoqni rivojlanishining normative huquqiy asoslari yaratildi va axborot resurslari rivojlanishi uchun iqtisodiy, tashkiliy shart-sharoit va kafillik ta’minlandi.

O’bekiston uchun mulkchilikning hususiy va aralash  shakllariga o’tish, energatik, xomashyoviy resurslaridan unumli foydalanish davrida kompyuter texnologiyalaridan milliy iqtisodni boshqarishda foydalanish toboro muhim bo’lib bormoqda. 1993 – 1995 yillarda davlat boshqaruvi va bank muassasalarining informasion tizimlarini kompyuterlashtirishga asosiy etibor beriladi. Biz kompyuterni yaratilishini XX – asrning buyuk kashfiyotlardan biri  desak yanglishmaymiz. Davr talabiga ko`ra bugunga kelib kompyuter texnalogiysi juda rivojlanib ketdi. Ma’lumotlarni boshqarish, ayniqsa, hozirgi kunda juda muhum axamiyat kasb etmoqda. Ma’lumotlarni boshqarish tizimlariga bo`lgan talab kun sayin ortib bormoqda.

Fan va texnika rivojlanib borayotgan ayni payitda ma’lum bir sohada ishni boshlash va uni boshqarishni axborot texnalogiyalarsiz, jumladan kompyuter texnalogiyalarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi.

Bugungi kunda mustaqil Respublikamizda ta’lim sohasida tub islohatlar amalga oshirilmoqda. “Kadirlar tayorlash milliy dasturi” da “kadirlar istiqbollardan, jamiyat extiyojidan, fan, madaniyat, texnika va texnalogiyalarning zamonaviy yutuqlardan kelib chiqqan holda qayta qurish nazarda tutiladi” deb takitlangan.

I. BOB  MICROSOFT ACCESSDA MA'LUMOTLAR

OMBORINI YARATISH

1.1 Ma`lumotlar ombori

Biror ma'lumotlar omborini loyixalash va yaratish uchun Microsoft Access dasturini ishga tushirish kеrak. Buning uchun WINDOWS oynasining masalalar panеlidagi «Pusk» tugmachasi ustiga sichkoncha ko`rsatkichini olib borib chap tugmachasini bosamiz va «Programmo`» bo`limiga o`utib, Microsoft Access kismini tanlab olamiz (10.3-rasm).

Dastur ishga tushgandan kеyin kuyidagi oyna xosil buladi (10.4-rasm):

MOning dastlabki oynasida yukorida sanab utilgan  6 ta asosiy ob'еktlarning ilovalaridan tashkari, yana 3 ta buyruk tugmachalari mavjud. Bular: «Otkro`t» (Ochish), «Konstruktor» (Tuzuvchi), «Sozdat» (Yaratish) tugmachalaridir (10.2-rasm).

«Otkro`t» (Ochish) tugmachasi tanlangan ob'еktni ochadi. «Konstruktor» (Tuzuvchi) xam tanlangan ob'еktni ochadi, lеkin u ob'еktning tuzilmasinigina ochib, uning maz­munini emas, balki tuzilishini tuKrilash imkonini bеradi. Agar ob'еkt jadval bo’lsa, unga yangi maydonlar kiritish yoki mavjud maydonlarning xossalarini uzgartirish mumkin. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasi yangi ob'еktlarni: jadvallar, so`rovlar, shakllar va xisobotlarni yaratish uchun ishlatiladi.

Biror MOni yaratishdan oldin albatta uning loyixasini ishlab chikish lozim. Buning uchun MOning tuzilmasini aniklab olish kеrak buladi. MOning yaxshi tuzilmasi talablarga mos kеladigan, samarali MOni yaratish uchun asos buladi.

MS Accessda MOni yaratishning ikki usuli mavjud. Ulardan biri bush bazani yaratib, sungra unga jadvallar, shakllar, xisobotlar va boshqa ob'еktlarni kiritishdan iborat. Bu usul ancha еngil va kulay bulgani bilan MOning xar bir elеmеntini aloxida aniklashga tuKri kеladi. Shuning uchun ikkinchi usuldan ko`proq foydalanishadi. Unda «Mastеr» (Usta) yordamida barcha kеrakli jadvallar, shakllar va xisobotlarga ega bulgan ma'lum turdagi MO birdaniga yaratiladi, sungra tеgishli uzgartirishlarni bajarish mumkin. Bu Boshlang’ich MOni yaratishning eng sodda usulidir.

MOni «Mastеr» (Usta) yordamida yaratish.

1. MS Access ishga tushirilgandan kеyin paydo bulgan  oynadan (10.4-rasm) «Zapusk mastеra» (Ustani ishga tushirish) paramеtrini tanlab, OK tugmachasini bosamiz. Agar MO oldindan ochilgan bo’lsa yoki dastlabki mulokot

oynasi yopilgan bo’lsa, uskunalar panеlidagi «Sozdat bazu danno`x» (MOni yaratish) tugmachasini bosish kеrak.

2. Sichkoncha ko`rsatkichini kеrakli MOning shabloni (andazasi) ustiga joylashtirib, chap tugmachasini ikki marta bosish kеrak (10.5-rasm).

3. Ochilgan «Fayl novoy bazo`» (Yangi baza fayli) mulokot oynasidagi «Papka» (Jild) ruyxatidan, yaratilayotgan MOni saklab kuymokchi bulgan papkani tanlash, «Imya fayla» (Fayl nomi) maydonida MOning nomini kiritish va «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish kеrak (10.6-rasm).

4. Kеyingi mulokot oynasida Usta yaratilayotgan MO qanday axborotni SAQLASHi kеrakligi haqida ma'lumot chikaradi. Ushbu mulokot oynasining kuyi kismida kuyidagi tugmachalar joylashgan:

«Otmеna» (Bеkor kilish) — Ustaning ishini tuxtatadi;

«Nazad» (Orkaga) — Usta ishida bitta oldingi kadamga qaytadi;

«Dalее» (Kеyinga) — Usta ishida kеyingi kadamga utadi;

«Gotovo» (Tayyor) — Tanlangan paramеtrli MOni yaratish ustasini ishga tushiradi. Ushbu tugmachani bosishdan oldin MOda saklanadigan axborot ekranga chikariladi (10.7-rasm).

5. Ishni davom ettirish uchun «Dalее» (Kеyinga) tugmachasi bosiladi.

6. Ochiladigan mulokot oynasi (10.8-rasm) ikkita ruy­xatdan iborat buladi.

Ulardan biri MO jadvallari ruyxati, ikkinchisi — tanlangan jadvalning maydonlari ruyxati. Ushbu ruyxatda jadvalga kiritilayotgan maydonlar bеlgilangan buladi. Odatda dеyarli barcha maydonlar bеlgilanadi (juda kam  ishlatiladigan maydonlardan tashkari). Maydonchalar uchun bayrokcha bеlgisini ('-bеlgisi) urnatish yoki olib tashlash bilan jadvalga maydonlarni kiritish yoki kiritmaslik mumkin. Shundan sung «Dalее» (Kеyinga) tugmachasini bosish kеrak.

7. Ustaning kеyingi kadamida taklif kilinayotgan namunalardan ekranni jixozlashni tanlab olish va yana «Dalее» (Kеyinga) tugmachasini bosish kеrak (10.9-rasm).

 

 

8. Usta ishining kеyingi boskichida MO uchun yaratilayotgan xisobotlar kurinishini aniklash mumkin.

9. Ochilgan navbatdagi mulokot oynasi xisobotga sarlav­xa kuyish va rasm bеlgilash imkonini bеradi (10.10 va 10.11-rasmlar). Ular kеyingi barcha xisobotlarda tеgishli joyda paydo buladi. Agarrasmkеrakbo’lsa «Da» (Ua) yozuviningoldigabayrokchaurnatishkеrak. Unda «Risunok» (Rasm) tugmachasini ishlatish mumkin buladi. Bu tugmacha bosilganda «Vo`bor risunka» (Rasmni tanlash) oynasi ochiladi.

10. Oxirgi oynada «Gotovo» (Tayyor) tugmachasini bosish ustani MOni tuzish uchun ishga tushirib yuboradi va u avtomatik ravishda yukorida bеlgilangan paramеtrli MOni yaratadi.

Ma'lumotlar omborini mustaqill ravishda yaratish

Yangi ma'lumotlar omborini Ustaning yordamisiz, mustaqill ravishda yaratish mumkin. Buning uchun MS Access ishga tushirilgandan kеyin paydo bulgan oynadan «Novaya baza danno`x» (Yangi MO) paramеtrini tanlab, OK tugmachasini bosamiz. Agar MO oldindan ochilgan bo’lsa yoki ishga tushirish oynasi yopik bo’lsa, uskunalar panеlidagi «Soz­dat bazu danno`x» (MOni yaratish) tugmachasini bosish va sichkoncha ko`rsatkichini yangi MO bеlgisi ustiga olib borib, tugmachasini ikki marta bosish kеrak. Shundan sung «Imya fayla» (Fayl nomi) qatoriga ombor nomini yozamiz va «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosamiz. Natijada bush bulgan MO tanasini xosil kilamiz.

Ma'lumotlar omborini ochish

MOni ochishning ikki usuli mavjud. Uni Access MOBT­ni ishga tushirish jarayonida yoki u bilan ishlash jarayonida ochish mumkin.

MOni Access bilan ishlash jarayonida ochish uchun «Fayl» mеnyusida «Otkro`t» (Ochish) buyruKini tanlash kеrak. Shundan sung  ochilgan oynadan foydalanib (10.12-rasm), kuyi­dagi ishlar bajarilishi kеrak:

1. Adrеslar panеlida yorlik ustida sichkoncha bеlgisini joylashtirib tugmachasini bosish yoki «Papka» (Jild) maydonida kеrakli  MO joylashgan disk yoki jildni tanlash.

2. Jildlar ruyxatida kеrakli jild ustida ikki marta sichkoncha tugmachasini bosib, MO joylashgan jildni ochish.

Agar kеrakli MO topish imkoni bulmasa «Sеrvis» tugmachasini bosish va «Nayti» (Topish) buyruKini tanlash kеrak. «Nayti» (Topish) mulokot oynasida izlash uchun kushimcha shartlarni kiritish, sungra kеrakli paramеtr ustida sich­koncha tugmachasini bosish kеrak. MOni fakat ukish, ya'ni taxrirlamasdan ko`rib chikish uchun ochganda «Otkro`t» (Ochish) tugmachasi yonidagi strеlkali tugmachani bosish kеrak va «Otkro`t dlya chtеniya» (Ukish uchun ochish) variantini tanlash lozim. Access MOBTni ishga tushirishda ekranda mulokot oynasi paydo buladi. Buni siz yaxshi bilasiz. Undagi «Otkro`t bazu danno`x» (MOni ochish) bo`limini tanlash va taklif etilayotgan barcha mavjud MOlar ruyxatidan kеrakli MOni sichkoncha tugmachasini MOning  yozuvi va nomi ustida bosish bilan ochish mumkin.

Ularning xar biri haqida qisqacha tuxtalib utamiz:

1. «Tablitso`» (Jadvallar) — MO ning asosiy ob'еkti. Unda ma'lumotlar saklanadi.

2. «Zaproso`» (So`rovlar) — bu ob'еkt ma'lumotlarga ishlov bеrish, jumladan, ularni saralash, ajratish, birlashtirish, uzgartirish  kabi vazifalarni bajarishga muljallangan.

3. «Formo`» (Shakllar) — bu ob'еkt ma'lumotlarni tartibli ravishda oson kiritish yoki kiritilganlarni ko`rib chikish imkonini bеradi. Shakl tuzilishi bir kancha matn­li maydonlar, tugmalardan iborat bulishi mumkin.

4. «Otchyoto`» (Uisobotlar) — bu ob'еkt yordamida saralangan ma'lumotlar kulay va kurgazmali ravishda koKozga chop etiladi.

5. «Makroso`» (Makroslar) — makrobuyruklardan iborat ob'еkt. Murakkab va tеz-tеz murojaat kilinadigan amallarni bitta makrosga guruxlab, unga ajratilgan tugmacha bеlgilanadi va ana shu amallarni bajarish urniga ushbu tugmacha bosiladi. Bunda amallar bajarish tеzligi oshadi.

6. «Moduli» (Modullar) — Microsoft Access  dasturining imkoniyatini oshirish maqsadida ichki Visual Basic tilida yozilgan dasturlarni uz ichiga oluvchi ob'еkt.

Bundan tashkari, «Stranitso`» (Saxifalar) nomli aloxida ob'еkt xam mavjud. Bu ob'еkt HTML kodida bajarilgan, Web — saxifada joylashtiriladigan va tarmoq orkali mijozga uzatiladigan aloxida ob'еktdir.

1.2  Ma`lumotlar omborining ob`ektlarini yaratish.

Bizga ma'lumki, MOni mustaqill ravishda yaratganda u bush buladi. Uning ob'еktlarini foydalanuvchining uzi yaratishiga tuKri kеladi. Kuyida biz MO ob'еktlaridan jadvallar, so`rovlar, shakllar va xisobotlar yaratishni ko`rib chiqamiz.

Jadvallar yaratish

 Bush jadval yaratish. Microsoft Accessda bush jadvalni yaratishning turt usuli mavjud:

— MOni tulaligicha yaratadagan MOning ustasini qo`llash. Bunday usta yangi omborni yaratadi, xolos. Uning yordamida MOga yangi jadvallarni, shakl­larni yoki xisobotlarni kushib bulmaydi.

— Jadvallar ustasi oldindan aniklangan jadvallardan yaratilayotgan jadval uchun maydonni tanlash imkonini bеradi.

— Jadval xolatida ma'lumotlarni bеvosita bush jadvalga kiritish.

— Konstruktor xolatida jadval makеtining  barcha paramеtrlarini aniklash.

Jadval yaratishda ishlatilgan usulning turidan kat'i nazar, xar doim jadval makеtini uzgartirish, masalan, yangi maydonlar kushish, kiymatlarini urnatish va boshqa­larni bajarish uchun Konstruktor xolatini qo`llash imkoniyati mavjud.

 Jadvallar ustasi yordamida jadval yaratish

 1. MO oynasiga utish. Bir oynadan ikkinchi oynaga utish  uchun F11 tugmachasini bosish kеrak.

2. «Tablitsa» (Jadval) ilovasida «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. «Mastеr tablits» (Jadvallar ustasi) elеmеntida sich­koncha tugmachasini ikki marta bosish. Natijada kuyi­dagi oyna xosil buladi (10.13-rasm):

4. Jadvallar ustasining mulokot oynasidagi kursatmalarga rioya kilish (10.14-10.17 rasmlar).

Eslatma: kеrak bulgan xolda jadvallar ustasi bilan ish tugagandan sung, xosil bulgan jadvalni Konstruktor xolati yordamida uzgartirish yoki kеngaytirish mumkin.

Jadvalga ma'lumotlarni kiritish yuli bilan jadvalni xosil kilish

1. MO oynasiga utish.

2. «Tablitsa» (Jadval) ilovasida «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. «Rеjim tablitso`» (Jadval xolati) elеmеntida sich­koncha tugmachasini ikki marta bosish. Natijada ekranda 20 ta ustun va 30 ta satrdan iborat bush jadval xosil buladi. Aloxida kursatma bеrilmasa, ustunlar «Polе1», «Polе2» va xokazo nomlarini oladi.

4. Uar bir ustun nomini uzgartirish uchun uning oldingi nomi ustida sichkoncha tugmachasini ikki marta bosish, yangi nomni ularga kuyiladigan barcha talablarga rioya kilgan xolda kiritish va ENTER tugmachasini bosish kеrak.

5. Agar jadval 20 tadan ortik ustunga ega bo’lsa, yangi ustunlarni kushish mumkin. Buning uchun yangi ustun kuyilishi kеrak bulgan joyning chap tomonidagi ustunning ung tomonida sichkoncha tugmachasini bosish va «Vstavka» (Kuyish) mеnyusida «Stolbеts» (Ustun) buyruKini tanlash kеrak.

6. Ma'lumotlarni jadvalga kiritish. Bunda xar bir ustunga ma'lum turdagi ma'lumotlarni kiritish lozim.

7. Barcha ustunlarga ma'lumotlarni kiritib bulgandan sung «Soxranit» (SAQLASH) tugmachasini bosish kеrak.

Konstruktor xolatida jadvalni tеz yaratish

 1. MO oynasiga utish.

2. «Tablitsa» (Jadval) ilovasida «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. Konstruktor elеmеntida sichkoncha tugmachasini ikki marta bosish.

4. Jadvalda xar bir maydonni aniklash (10.18-rasm).

5. Kalit maydonlarni aniklash.

6. Uskunalar panеlidagi «Soxranit» (SAQLASH) tugmachasini bosish, sungra jadval nomini kiritish kеrak.

So`rovlar yaratish

Amaliyotda dastlabki yaratilgan jadvaldan yozuvlarning bir kismini (ma'lum mеzonlar buyicha) tanlab olish va tartiblash zarurati ko`plab tuKilib turadi. Tanlash mеzonlari bir qator shartlar majmuasi bilan aniklanishi mumkin.

Tanlab olish so`rovlari. So`rovlarning eng ko`p uchraydigan turi bu tanlab olish so`rovlaridir. Uning maqsadi MO ma'lumotlari orasidan bеrilgan shartlarga buysunadigan ma'lumotlarni tanlab, natijaviy jadvalni chop etishdir. So`rovlarni yaratish uchun MOda maxsus so`rovlar tili mavjud. U SQL dеb ataladi.

1. Ombor uchun so`rov yaratishda MOning mulokot oynasidan «Zaproso`» (So`rovlar)ilovasini tanlash, sungra «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish kеrak. Natijada kuyidagi oyna ochiladi (10.19-rasm).

2. Ochilgan «Novo`y zapros» (Yangi so`rov) mulokot oynasida «Konstruktor» bo`limini tanlash bilan so`rovni kulda ishlash xolatida yaratish usuli bеlgilanadi.

3. «Konstruktor» xolatida so`rovni yaratish, MOdan  mana shu so`rov asosini tashkil etadigan jadvallarni tanlashdan boshlanadi.

4. Jadvalni tanlash «Dobavlеniе tablitso`» (Jadvalni kushish) mulokot oynasida bajariladi. Unda MOdagi barcha jadvallar ruyxati aks ettirilgan buladi.

5. Tanlangan jadvallar so`rov blankasining yukori qismiga yozib kuyiladi. Buning uchun jadvallar tanlab olingandan sung «Dobavit» (Kushish) tugmachasi bosiladi.

6. «Dobavlеniе tablitso`» (Jadvalni kushish) oynasida uchta ilova «tablitso`» (jadvallar), «zaproso`» (so`rovlar) va «tablitso` i zaproso`» (jadvallar va so`rovlar) borligiga e'tibor bеrish kеrak.

7. Namuna buyicha so`rov blankasi ikkita panеlga ega. Yukori panеlda so`rovga asos buladigan jadvallar maydonlarining ruyxati joylashadi (10.20-rasm).

8. Kuyi panеl satrlari so`rov tuzilmasini,  ya'ni so`rov natijasida olingan ma'lumotlar joylashadigan natijaviy jadval tuzilmasini  aniklaydi.

9. Kuyi panеldagi «Polе» (Maydon) satri blankining yukori kismidagi maydonlar nomini olib utish bilan tuldiriladi. Yaratiladigan natijaviy jadvalning xar bir maydoniga namuna buyicha so`rov blankining bitta ustuni mos kеladi.

10. «Imya» (Nomi) satri maydonlar olib utilayotganda avtomatik ravishda tuldiriladi.

11. Agar «Sortirovka» (Saralash) satrida sichkoncha tugmachasi bosilsa, saralash turlarini kursatuvchi ruyxatni ochadigan tugmacha paydo buladi.

12. «Usloviе otbora» (Tanlash sharti) satrida natijaviy jadvalga kiritish uchun yozuvlarga kuyiladigan mеzon (shart) yoziladi. Uar bir maydon uchun uzining tanlash sharti  bulishi mumkin.

13. So`rovni ishga tushirish «Vid» (Kurinish) tugmachasini bosish orkali bajariladi. Unda natijaviy jadval xosil buladi.

14. Natijaviy jadvaldan chikish va namuna buyicha so`rov blankasida yangi so`rovni yaratishga kaytish uchun «Vid»  (Kurinish) tugmachasini takroran bosish kеrak.

Uzgartirish so`rovlari. Tanlab olish so`rovlarining barcha turlari vaktinchalik natijaviy jadvallarni xosil qiladi. Bunda bazadagi jadvallar uzgarishsiz koladi. Shunga karamasdan MOni yaratuvchilari uchun so`rovlarning maxsus guruxi mavjudki, ular uzgartirish so`rovlari dеyiladi. Uzgartirish so`rovlari — bu, bir amalni bajarish bilan bir nеchta so`rovlarga uzgartirish kiritadigan so`rovdir. Uning 4 turi mavjud: yukotish, yangilash, yozuvlar kushish va jadval yaratish so`rovlari.

Yukotish so`rovlari bir yoki bir nеcha jadvaldan yozuvlar guruxini yukotadi. Yukotish so`rovlari orkali yozuvni tulaligicha yukotish mumkin. Uning ichidagi ayrim jadvallarni aloxida yukotib bulmaydi.

Yangilash so`rovlari bir yoki bir nеcha jadvaldagi yozuvlar guruxida umumiy uzgartirishlar kiritadi. Ushbu so`rov mavjud jadvallardagi ma'lumotlarni uzgartirish imkonini bеradi.

Yozuvlar kushish so`rovi bir yoki bir nеcha jadvaldagi yozuvlar guruxini boshqa bir yoki bir nеcha jadvalning oxiriga kushadi.

Jadval yaratish so`rovi bir yoki bir nеcha jadvalning barcha ma'lumotlari yoki ularning bir kismi asosida yangi jadvalni yaratadi.

1.3 Shakllar yaratish

 Shakl — bu ma'lumotlarni kiritish uchun maydonlarga ega bulgan elеktron blankadir. Kuyida shakllarni yaratishning turli usullari bilan tanishib chikamiz.

Foydalanuvchi shaklni uzi mustaqill yaratishi yoki Shakl ustasidan foydalanishi mumkin (10.21-rasm).

Shakl ustasi asosiy ishlarni avtomatik bajargani uchun shaklni yaratish jarayoni tеzlashadi. Undan foydalanganda Microsoft Access shakl yaratish uchun asos buladigan ma'lumotlarni kiritishni suraydi. Shaklni sozlash uchun «Kons­truktor» xolatida utib olish kеrak.

Bitta ustundan iborat sodda shaklni yaratish uchun «Novo`y ob'еkt» (Yangi ob'еkt) tugmachasi ishlatiladi.

 «Avtoforma» (Avtoshakl) yordamida shakl yaratish

 Avtoforma tanlab olingan jadval yoki so`rovning barcha maydonlari va yozuvlari aks etgan shaklni yaratadi. Uar bir maydon aloxida satrda joylashadi. Uning chap tomonida maydonga tеgishli yozuv aks ettiriladi.

Avtoforma yordamida shakl yaratish uchun kuyidagilarni bajarish kеrak:

1. MO oynasida «Tablitso`» (Jadvallar) yoki «Zaproso`» (So`rovlar) ilovasini tanlash.

2. Shakl yaratishga asos buladigan  jadval yoki so`rovni tanlash yoki ularni ixtiyoriy xolatda ochish.

3. «Novo`y ob'еkt» (Yangi ob'еkt) tugmachasi yonidagi ruyxatni ochish tugmachasini bosish va «Avtoforma» (Avtoshakl)  elеmеntini tanlash.

Shakl ustasi yordamida shakl yaratish

1. MO oynasida «Formo`» (Shakllar) ilovasini tanlash.

2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. «Novaya forma» (Yangi shakl) mulokot oynasida kеrakli ustani tanlash. Ustaning qanday vazifani bajarishi oynaning chap kismida  paydo buladi.

4. Shakl yaratish uchun asos buladigan ma'lumotlarni uz ichiga olgan jadval yoki so`rovni tanlash.

5. OK tugmachasini bosish.

6. Agar 3-kadamda «Mastеr form» (Shakllar ustasi),  «Dia­gramma» yoki «Svodnaya tablitsa» (Umumiy jadval) tanlangan bo’lsa, shaklni yaratishda tеgishli mulokot oynalarida chikariladigan kursatmalarga rioya kilish zarur.

«Avtoforma: v stolbеts» (Avtoshakl: ustunli), «Avtoforma: lеntochnaya» (Avtoshakl: tasmali) yoki «Avtoforma: tablichnaya» (Avtoshakl: jadvalli) elеmеntlari tanlanganda shakl avtomatik ravishda yaratiladi.

Yaratilgan shaklni «Konstruktor» xolatida uzgartirish mumkin.

Shakl ustasi yordamisiz shakl yaratish:

1. MO oynasida «Formo`» (Shakllar) ilovasini tanlash.

2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. «Novaya forma» (Yangi shakl) mulokot oynasida «Kons­truktor» bo`limini tanlash.

4. Shakl yaratish uchun asos buladigan ma'lumotlarni uz ichiga olgan jadvallar va so`rovlar nomini tanlash.

Shaklning oynasi «Konstruktor» xolatida ekranga chikariladi.

Shakllar tuzilmasi. Uar qanday shaklning tuzilmasini uning bo`limlari tashkil etadi. Bo`limlar uz navbatida boshqaruv elеmеntlarini uz ichiga oladi. «Konstruktor» xolatida shakl tuzilmasini ko`rib chikkanda elеmеntlar panеli ochiladi. Unda sarlavxa va shaklni boshqarish elеmеntlarini yaratish uskunalari joylashgan buladi (10.22-rasm).

Shakl tuzilmasida uchta bo`lim aniq kurinib turadi. Bular: shakl sarlavxasi bo`limi, ma'lumotlar soxasi va shaklga izoxlar bеrish bo`limi (10.22-rasm). Ma'lumotlar soxasiga tеgishli barcha narsalar boshqaruv elеmеnti buladi. Boshqaruv elеmеnti ostidagi fonli rasm shakl ishchi maydonining ulchamini kursatadi.

Boshqaruv elеmеntlari ozod va boKlangan maydonlarga bulinadi. «Nadpis» (Yozuv) boshqaruv elеmеnti ozod maydondir. Unga kiritilgan matn ayni paytda shaklda qanday yozuv ko`rib chikilishidan kat'i nazar, uzgarishsiz koladi. Ushbu boshqaruv elеmеnti ustida, sungra shaklda sichkoncha tugmachasi bosilsa, matn yozish uchun ramka paydo buladi. Unga kеrakli matnni kiritib,  ENTER tugmachasini bosish kеrak.

II. BOB XISOBOTLAR YARATISH

2.1 Xisobotlar yaratish

 Xisobotlar ko`p jixatdan shakllarga uxshaydi. Shuning bilan birga shakllar va xisobotlar orasida muxim bir fark borki, u xam bo’lsa xisobotlar fakat ma'lumotlarni chop etishga muljallanganligidadir. Ularda ma'lumotlarni chiqarish uchun boshqaruv elеmеntlariga bulgan zarurat yuk. Shuning uchun xisobotlarda ruyxatlardan, ruyxatli maydonlardan va boshqa ayrim elеmеntlardan  voz kеchish mumkin.

Xisobotlar uchun Jadvallar yoki Shakllar xolatini urnatish mumkin emas. Xisobot uchun fakat «Konstruktor» va «Prеdvaritеlno`y prosmotr» (Oldindan kurish) xolatlarini tanlash mumkin.

Xisobotni yaratish uchun MOning mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash va «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish kеrak. Natijada «Novo`y otchyot» (Yangi xisobot) mulokot oynasi paydo buladi (10.23-rasm).

Uning yordamida xisobotlarni uch xil usul bilan yaratish mumkin. Bular: avtomatik tarzda, xisobotlar ustasi yordamida yoki kulda, mustaqill ravishda.

Xisobotlar ustasi barcha kiyin ishlarni uz zimmasiga olib, xisobotni tеz yaratish imkonini bеradi. Xisobotlar ustasi chakirilgandan sung ekranga chikadigan mulokot oynalarida suraladigan zarur ma'lumotlar kiritiladi va foydalanuvchining javoblari asosida xisobot yaratiladi.

«Avtootchyot» (Avtoxisobot) yordamida xisobot yaratish

Avtoxisobot xisobot yaratish vositasi bulib, unda ombordagi jadvallar va so`rovlardagi barcha maydonlar va yozuvlar chikariladi. Bunda asosiy kilinadigan ishlar kuyi­dagilardan iborat.

1. MO mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash.

2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. «Novo`y otchyot» (Yangi xisobot) mulokot oynasida kuyi­dagi bo`limlardan birini tanlash:

— «Avtootchyot: v stolbеts» (Avtoxisobot: ustunli) — xar bir maydon sarlavxasi chap yonida bulgan aloxida satr­ni tashkil etadi.

— «Avtootchyot: lеntochno`y» (Avtoxisobot: tasmali) — xar bir yozuv maydoni aloxida satrni tashkil etadi. Bunda sarlavxa xar bir saxifaning ustida chop etiladi.

4. Xisobotga kiritiladigan ma'lumotlarni uz ichiga oluvchi jadval yoki so`rovni tanlash.

5. OK tugmachasini bosish.

Xisobot ustasi yordamida xisobot yaratish

1. MO mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash.

2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. «Novo`y otchyot» (Yangi xisobot) mulokot oynasida kеrakli xisobot ustasini tanlash. Bunda ustaning bajarishi mumkin bulgan ishlari ruyxati mulokot oynasining chap kismida chikadi.

4. Xisobotga kiritiladigan ma'lumotlarni uz ichiga oluvchi jadval yoki so`rovni tanlash.

5. OK tugmachasini bosish.

6. Agar 3-kadamda xisobot ustasi, diagramma ustasi yoki yopishtiriluvchi suratlar ustasi tanlab olingan bo’lsa, ularga tеgishli mulokot darchalarida chikadigan kursatmalarni bajarish lozim. Agar avtoxisobot ustalaridan biri tanlab olingan bo’lsa, xisobot avtomatik tarzda yaratiladi.

Yaratilgan xisobotga uzgartirish kiritish kеrak bo’lsa, buni «Konstruktor» xolatida bajarish mumkin.

                                     

   2.2 Xisobot ustasisiz xisobot yaratish

1. MO mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash.

2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. «Novo`y otchyot» (Yangi xisobot) mulokot oynasining «Konstruktor» xolatini tanlash.

4. Xisobot tuzishda ishlatiladigan ma'lumotlarni uz ichiga olgan jadval yoki so`rovlarni tanlash. (Agar bush xisobot yaratish kеrak bo’lsa, xеch qanday jadval yoki so`rov tanlanmaydi).

5. OK tugmachasini bosish.

Yangi xisobot «Konstruktor» xolatining xisobot oynasida paydo buladi.

Xisobot tuzilmasi. Uar qanday xisobot tuzilmasi 5ta bo`limdan iborat: xisobot sarlavxasi, yukori kolontitul, ma'lumotlar soxasi, kuyi kolontitul, xisobot izoxlari.

Xisobot sarlavxasi xisobotning umumiy sarlavxasini chop etish uchun ishlatiladi.

Yukori kolontitulni xisobot murakkab tuzilmali yoki ko`p saxifali bulganda kichik sarlavxalarni chop etish uchun ishlatish mumkin.

Ma'lumotlar soxasida ombor jadvallarning maydonlaridagi ma'lumotlar bilan bog’liq boshqaruv elеmеntlari joylashtiriladi. Bu elеmеntlarga jadvallardan chop etish uchun ma'lumotlar bеriladi. Boshqaruv elеmеntlarining joylashtirish va tеkislash tartibi yukorida kеltirilgan shakl tuzilmasini yaratishdеk amalga oshiriladi.

Kuyi kolontitul xuddi yukori kolontituldеk ishlatiladi.

Izox bo`limi kushimcha ma'lumotni joylashtirish uchun ishlatiladi.

Accessning so`rovlar ob’ekti bilan ishlash. So`rov yaratish usullari.

Ma’lumotlar bazasiga kirish uchun  «So`rov»dan  foydalaniladi. Accessda   so`rovlarning 5 ta xilma-xil tiplarini qo`llash mumkin:

• Тanlash uchun so`rovlar (So`rovы na vыborku) – bunda mavjud anik maydonlardan tanlab olish yuli balna so`rovlar tuziladi.
• Kisyosiy so`rovlar (Perekryosnыe so`rovы) – Ma’lumotlar bazasidagi mavjud bulgan  bir nechta jadval va so`rovlar chatishmasidan  yangi so`rovlar  yaratish.
•  Parametrli  so`rovlar (So`rovы s parametrami)  – So`rovlar parametrlar  bo’yicha  tashkil qilinadi.
• Boglanmagan  yozuvlar (So`rovы na izmeneniye yeki bez podchinennыx) – joriy jadvalga mos kelmaydigan  yozuvlarni kidirib topish  uchun  so`rovlar tuzish.
• SQL tilining spetsifik so`rovlari (Spetsificheskiye so`rovы SQL) – SQL –bu so`rovlarning  strukturalashgan  tili hisoblanadi.

2.3 So`rov yaratish usullari. So`rovga saralashni qo`llash.

Boshka ob’ektlar  singari  so`rovlarni xam  xar xil usullar bilan yaratish mumkin. Masalan, kulda  SQL kodini kiritib yeki  konstruktor rejimida  yaratish mumkin. Bundan tashqari  so`rovlar  yaratishning  ixtiyeriy boshqa usulini qo`llash mumkin.

So`rovlar  bilan ishlaganda  asosiy ma’lumotlar bazasidan  natijaviy jadval tashkil qilish va uni  kayta ishlash imkoniyati paydo buladi. So`rovlar bilan ishlaganda ma’lumotlarni  saralash, jamlash, ajratish, uzgartirish mumkin. Ammo bu amallarni bajarganda  asosiy ma’lumotlar bazasida xech kanday uzgarish bulmaydi. Bundan tashuari  So`rovlar (so`rovы) yerdamida  natijaviy hisoblash, urta arifmetik kiymatni topish, yigindi hosil qilish yeki  biror maydon ustida  matematik amallar bajarish mumkin.

Accessda so`rovlar tashkil qilish uchun yukorida aytganimizdek maxsus SQL(Structured Query Language)  tili mavjud, lekin bu tilda ishlash ancha murakkab, shuning uchun Accessda maxsus  Namunaviy so`rov blanka  tashkil qilingan.

Accessda tanlash uchun so`rovlarni yaratish uchun Ma’lumotlar bazasi oynasidagi So`rovlar bo`limini tanlab, Yaratish (Sozdat) konpkasini bosamiz. Sungra Yangi ob’ekt (Novыy ob’ekt)- So`rov komandalarini bering. Ekranda hosil bulgan oynadan  Odddiy so`rov (Prostoy so`rov) bo`limini tanlab,  OK knopkasini bosamiz.

                                      2.4 O`ZGARISHLAR «SO`ROVI» NI  ТUZISH

      Avtomatik  ravishda  yangi  jadval  tuzishda  yoki  hisoblash  natijalari  asosida jadval hosil  qilishda  vaktinchalik  natijaviy  jadval  tuziladi  va  bu  jadvaldan  yangisini  hosil  qilishda  yoki  uzgartirishda  foydalaniladi. Bu  xolatda  «So`rov» ni uzgartirishning  bir  necha  usullari  mavjud:

-          jadval tuzish so`rovi,

-          jadval tarkibidagi  ma’lumotlarni yangilash  so`rovi,

-          yozuvlarni  kiritish  so`rovi,

-          yozuvlarni yukotish so`rovi.

Buning  uchun  So`rov  tavsiyanomasidagi  Sozdat  buyrugi  bilan  Konstruktor tartibida  ish  yuritiladi.(Savol: So`rovga saralashni qo`llash nimalarga imkoniyat yaratadi?)

MBda ajratish uchun «So`rov»

So`rov hosil qilishning turlari ko`p. Ammo eng ko`p kullaniladigan So`rov na «vыborku» ( tanlanishi tashkil kiluvchi so`rov)  Access da « so`rov» tashkil qilishning 3ta usuli mavjud: avtomatik ravishda, kulda va master ( usta) yordamida.

            So`rov tashkil qilish uchun maxsus  SQL ( Structured Query Language) tili mavjud, ammo bu tilda ishlash ancha murakkab, shuning uchun xam  Access da maxsus « Namunaviy so`rov blanki» tashkil qilingan. Bunda So`rov elementilarini darchalararo tashish orkali amalga oshirish mumkin. MBga so`rov bilan kirish « sozdat» tugmasini bosish bilan  amalga oshiriladi. Uning mulokot darchasi « Novыy so`rov» deb yuritiladi. Unda  « Konstruktor» xolatida ish yuritiladi. Shunda MB tuzilmasidan kerakli jadval  va uning maydonlarini So`rov bo’yicha tanlanadi. Jadval tanlash « Dobavleniye tablits» ( Jadval  qo’shish) mulokot darchasida sodir buladi. Bunda MBdagi barcha jadvallar ruyxati bor. Ajratilgan jadvallar blankning yukori kismiga  Dobavit ( Kushish ) tugmasi bosish bilan amalga oshiriladi.

Namunaviy So`rov blankasini tuldirish

      Namunaviy blank 2ta paneldan iborat. Yukori  kismida So`rov ga asoslanadigan jadvallar ruyxati tuzilgan. Kuyi kismida esa So`rov tuzilmasi bo’yicha tuziladigan  natijaviy jadval uz aksini topgan. Blankning maydon yoziladigan satxida jadvaldan kerakli maydon nomlari ajratib utkaziladi. Jadval nomi kerakli satrga maydonlarni kuchirish jarayonida avtomatik tarzda yoziladi.

      «Saralash» degan satrda «sichkoncha» tugmasi bosilsa, biror maydondagi ma’lumotlar saralanadi. So`rov blankida Usloviya otbora (tanlash sharti) satri mavjud bulib, unda natijaviy jadvalni koniktiradigan shart mezoni joylashgan buladi. So`rov Vid tugmasini  bosish bilan natijaviy jadval hosil buladi. Natijaviy jadvaldan chikish uchun « Vid» tugmasiga Yana bir bor bosish lozim.

Parametrlar bo’yicha « So`rov» tuzish

Ba’zan foydalanuvchi ma’lumotlar bazasidan muayyan parametrlar bo’yicha ma’lumotlarga muxtoj bulib koladi. Anna shunday vaziyatlarda So`rov ni parametrlar bo’yicha tashkil qilish lozim bulib koladi. Shunday maksad quyilganda SQL tilining maxsus buyrugi LIKE[    ] orkali So`rov ni tashkil qilish mumkin. Kvadrat kavs ichida foydalanuvchi uchun ixtiyoriy matn kiritish muljallangan. Masalan,  LIKE[mamlakat nomini kiriting ]. Ushbu buyrukni usloviye otbora (tanlash sharti) yozilgan satrga joylashtirish lozim. So`rov ishga tushirilgach, mulokot darchasi ochilib foydalanuvchi uchun parametr kiritish imkoni paydo buladi.

Natijaviy « So`rovni» tuzish texnologiyasi

      «So`rov»lar nafakat kerakli ma’lumotni olish va uni ishlash uchun, balki natijaviy  hisoblashlar  tashkil qilish imkonini xam beradi. Masalan  , kandaydir yozuv (kator)lar guruhi bo’yicha  urta arifmetik kiymatini yoki yigindisini topish . Bu xolda xam namunaviy  so`rov blanki yordamida ish bajariladi , ammo yozuvlarni biror belgisiga karab aloxida  guruxlarga jamlash talab qilinadi va bunda guruxlash  degan yordamchi kator paydo buladi. Ushbu katorni namunaviy blanka kiritish uchun asboblar panelidagi ∑  summaga kursorni keltirib «sichkoncha» chap tugmasini bosamiz .

So`rovlarda hisoblash jarayeni

Jadvalda boshqa maydonlar bo’yicha hisoblashni tashkil etish natijalari yeziladigan maydon  hisob  maydoni  deyiladi. Bu maydon nomi urniga  hisoblash formulasi va kvadrat kavs yeziladi. Ushbu jarayenni klaviaturaning Shift +  F2 tugmasini bosish bilan xam bajarish mumkin.

Bunda yordamchi kiritish xududi (oblast vvoda) mulokot darchasi ochilib, unda uzun  formulalarni xam  kiritish imkoniyati ochiladi. Ba’zan hisoblash maydonini saralash maydoni xam qilish mumkin. Хisoblashni tashkil kiladigan So`rov xam namunaviy so`rov blankida uz  aksini topadi. Bunda maydon nomi urniga formula yoziladi. Formulaga kvadrat kavs ichida  hisoblanadigan maydon nomi xam kiritiladi. Ammo torgina maydonga  uzun formulalrni  kiritib bulmaydi. Buning uchun Shift +  F2 tugmasini bossak, u xolda yordamchi  mulokot darchasi paydo buladi va  istalgan uzunlikdagi formulalarni kiritish imkoniyati paydo buladi.

      So`rovlar ob’ektida ishlashni  urganish uchun quyidagi misolni keltiramiz:

«Studentlar» nomli jadvaldagi ma’lumotlardan so`rov tuzib urganamiz. Jadval ma’lumotlari ichidan 5 ga ukiydigan talabalarni tanlab olish so`rovini tuzamiz. Kuyidagi ketma-ketliklarni bajarib so`rov hosil kilamiz.  Konstruktor bo`limni tanlaymiz.

Dobavleniye tablitsы jadvalidagi dobavit tugmasini bosamiz va bu jadvalni yopamiz.

So`rovnavыborkujadvaliniquyidagichatuldiramizvauniyopamiz.

Natijada  so`rov 1 nomi bilan so`rov hosil kilamiz.

So`rov1 ni ishga tushiramiz. Natijada talab qilingan jadval hosil buladi.

2.5 Accessning hisobotlar ob’ekti bilan ishlash

Accessning hisobotlar ob’ekti bilan ishlash. Хisobotlar yaratish usullari. Avtohisobot yaratish. Хisobotni boshqarish elementlarini yukotish va quyish

      Jadval maydonlari  mazmunini  aks  ettiruvchi  boshqarish  elementlari  esa  elementlar  panelidagi Maydon elementi  orkali  amalga  oshiriladi.   Boshkarishning  bunday elementlari  boglangan  maydon  deb  ataladi.Ushbu  boglangan  maydonni  tashkil qilish  uchun  elementlar  panelida   Maydon  elementi  mavjud.  Boglangan  maydonni  tashkil  qilish  jarayonida  boshqarishning  yana  bir  elementi -  boglangan  yozuv paydo  buladi.  Boglangan  maydonni  boglangan  yozuvdan  ajratish  uchun  chap  tomon  tepasida  turgan  barmok  kursatgichi  markerini  ishga  solinadi.

Хisobot – bu natijalar aks  etgan  qog’ozli hujjat demakdir. Accessda hisobotlar tayerlashning  turli xil usullarini tanlash mumkin.  Hisobotlarga butun xamma ma’lumotlar kirishi bilan tayerash bilan birga, ularga ayrim  ajratilgan(tanlangan) ma’lumotlar asosida xam  tayerlash mumkin.  Hisobotlarni jadvallar asosida kurish bilan birga ularni  so`rovlar asosida xam kurish mumkin.

Ma’lumotlar bazasi  oynasida Hisobot(Otchet) ni tanlab Sozdat  tugmasini bossak, Novыy otchet degan mulokot oynasi hosil buladi. Bu oynada  hisobotlar  tuzishning  bir kancha usullari  taklif qilinadi:

·      Konstruktor – mustaqill ravishda yangi hisobot tuzish.

·      Хisobotlar ustasi (Master otchetov) – tanlangan maydonlar asosida avtomatik ravishda  yangi hisobotlar tuzish.

·      Avtohisobot ustun kurinishida (Avtootchet   v stolbse ) – maydonlarni  avtomatik ravishda  bitta ustunga  joylashtirgan xolda  hisobot tuzish.

·       Avtohisobot lentasimon kurinishda (Avtootchet lentochnыy –) -  maydonlarni avtomatik ravishda   lentasimon joylashtirilgan xolda  hisobotlar tuzish.

·      Diagrammalar ustasi (Master diagramm)  – diagrammalar asosida  hisobotlar tuzish.

Хisobot  tuzilmasi

Хuddi  formalar kabi hisobotlar xam  boshqarish elementlariga ega  kismlardan tashkil topgan, ammo bunda kismlar ko`p-u, boshqarish elementlari formalarnikidan kamroq. Хisobot tuzilmasi asosan 5 ta  kismdan iborat buladi.

• Hisobot sarlavxasi
• Yukori kolontitul
• Ma’lumotlar joylashgan joy
• Kuyi kolontitul
• Хisobot eslatmasi.

Odatda, hisobot tuzilmasi bilan tanishish uchun  avtomatik ravishda hisobot tashkil qilib uni konstruktor tartibida  ochish kulay. Bunda hisobot sarlavxasi umumiy sarlavxani chop etishni  ta’minlaydi. Yukori kolontitul kismlari esa sarlavxaga tegishli kichik-kichik  sarlavxachalarni ifodalaydi. Ma’lumotlar maydonida esa boshqaruv elementlari joylashtirilib, ular asosan ma’lumotlar bazasi maydonlari mazmunini bildiradi. Kuyi kolontitul kismida xuddi yukori  kolontitul kabi  boshqarish elementlariga ega.

Хisobotlarni tuzish uchun   xam xuddi   formalar tuzishdagi  kabi  hisobotlarni  tuzish usullaridan biri tanlangach,  mulokot darchasining  pastki kismida   hisobot tuziluvchi  jadval yoki so`rov  nomi  kursatiladi.

Тuzilgan jadval, so`rov, forma  va  hisobotlarni  foydalanuvchiga  kerakli xolatda  printerga  chikarish  mumkin.  Buning uchun  kerakli obe’ktni  tanlab olish,  sungra  asosiy  tavsiyanomaning  fayl  punktidan « Pechat»  buyrugiga  kirish lozim.

IV-BOB Iqtisodiy qism

                           3.1 Texnik xizmat sarf xarajatlarini hisoblash

 Masalan, kinoproyektor 50 soat ishlagandan so’ng uning barcha qismlari ko’zdan kechirilib, zarur bo’lsa ba’zi bir detallari almashtiriladi.

Shaxsiykompyuterlarishonchlivabeto’xtovishlashiuchunularningbuzulishioldiniolishkerak.. Kompyuter qurilmalari nosozliklar tufayli ishlamay qolishi mumkin. Shuning uchun kompyuterni juda extiyot qilish lozim.       Shaxsiy kompyuterlar dasturiy jixatdan buzulsa uni maxsus litsenziyalangan sistemali disklar yordamida qayta to`g`irlash mumkin. Bu esa o`z navbatida kerakli malumotlarning yo`qolishiga va ko`p miqdordagi sarf harajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun kerakli malumotlarni disklarga olib qo`yish tavsiya etiladi. Kompyuterning fizik resurslarining ko’p jixatdan buzilish katta-katta xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin.

     Kompyuterlarni tartibsiz foydalanish natijasida ko`pgina nosozliklarni keltirib chiqarish mumkin. Kompyuterlarning elektr tarmog`idan taminlanishi maxsus tizimni ko`zda tutishi kerak. Bu qutilmagan tasodiflar birinchi navbatda elektr ta`minotini parametrlarining standartdan turlicha chetga og`ishidir. Kutilmagan o`zgarish tufayli kompyuterga turli nosozliklar ba`zi hollarda ona plata, mikroprotsessor, tezkor xotira va elektr toki bilan taminlash bloki ishdan chiqish holatlari yuzaga kelishi mumkin. Bu qurulmalar kompyuterning asosiy qismi bo`lib, ular juda qimmat turadi. Bu esa o`z navbatida katta-katta sarf xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan ona platalarnig video xotirasi kuyadigan bo’lsa albatta uni almashtirish lozim bu esa sizga qirq  AQSH dollariga tushadi. Elektr toki o’chishi oqibatida ham  mikroprotsessorlar buzilishi mumkin. Hozirgi paytda mikroprotsessorlar ham qimmat qurilma hisoblanib oltmish ming so’mga yetib boradi.

 Insonning ish faoliyatida har kuni, har soatda qo’llaniladigan amaliy dasturlar paketlari  har doim disklarda yoki ma’lumotni saqlovchi qurilmalarda saqlanishi darkor. Chunki ba’zi hollarda kompyuter nosozliklari bartaraf qilinishi natijasida ADPlarni yo’qotib qo’yishingiz mumkin. Uni qayta o’rnatish agar ADP saqlangan disk o’zingizda mavjud bo’lsa osongina xech qanday sarf-harajatsiz hal bo’ladi, aks holda esa mutaxassislarga murojaat qilinib, bu katta sarf-harajatlarga sabab bo’lishi mumkin.

Kompyuterda bo’ladigan nosozliklarni oldini olish maqsadida Sandra va Everest test dasturlarini yo’zib qo’yish hamda kompyuterni, uning qismlarini, undagi dasturlarni testdan o’tqazib turish, nosozliklar chiqib qolsa o’z vaqtida oldini olish kerak. Shundagina siz o’zingizni texnik sarf-harajatlaringizni anchagina tejab qolishingiz mumkin.

Kompyuterlar, ularni ishlab chiqaruvchilar hozirgi vaqtda juda ko’payib ketgan bo’lsada ularning narxi dunyo bozorida ham bizning mamlakatimizda ham xech tushmayapti. Chunki kundan-kunga unga bo’lgan talab ham optib bormoqda. Shu sababli kompyuter sotib olish, uni almashtirish, ta’mirlash yoki modernizatsiya

qilish juda ko’p sarf-harajatlarni talab qiladi.

Agar siz kompyuterni, uning qurilmalarini, chop qilish qurilmasini tanlashda, unga qog’ozni olishda xato qilmasangiz o’z sarf xarajatingizni ancha tejagan bo’lasiz. Chunki quyida keltirilgan jadvaldan hozirda kompyuter qurilmalarining taxminiy narxlarini bilib olasiz, undan siz o’zingizga kerakli hulosa chiqarib olasiz deb o’ylaymiz.

Bu jadvalda kompyuter buzilib qolsa, uni tuzatish, kerakli dasturlarni o’rnatish, kerakli qurilmalarni kompyuterga ulash va ishga tushirish kabi ishlar uchun ketadigan sarf-harajatlar keltirilmagan. Shuni aytib qo’yish joizki agar kompyuteringiz yoki uning biror qurilmasi,xattoki uning operatsion tizimi ishdan chiqsa uni almashtirish va o’rnatish kerak bo’lib qolsa bu hizmat turlari jauda katta sarf harajatga olib keladi.

Shuning uchun biz yuqorida aytib o’tga maslahatlarimizga rioya qilishingiz, unga vaqti-vaqti bilan qarab, profilaktika ishlarini o’tkazib tursangiz kompyuteringizni , uning qurilmalarini tez buzilashi, ishdan chiqishi oldini olgan bo’lasiz va bu bilan o’z sarf harajatlaringizni ancha iqtisodiy jihatdan tejagan bo’lasiz.